Nhận Tặng Cho Đất Từ Người Bị Tâm Thần: Hợp Đồng Có Hiệu Lực Không?
Trong thực tiễn giao dịch dân sự, đặc biệt là trong lĩnh vực bất động sản, không ít trường hợp phát sinh tranh chấp liên quan đến việc nhận tặng cho tài sản từ người có dấu hiệu mất năng lực hành vi dân sự như người bị tâm thần. Vậy nếu một người bị tâm thần tặng cho đất, hợp đồng đó có giá trị pháp lý hay không? Căn cứ pháp luật hiện hành và thực tiễn xét xử sẽ được phân tích trong bài viết dưới đây.
I. Năng lực hành vi dân sự là gì?
Theo quy định tại Điều 19 Bộ luật Dân sự 2015, năng lực hành vi dân sự là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự. Cá nhân đủ năng lực hành vi khi đủ tuổi theo quy định pháp luật và không bị hạn chế hoặc tuyên bố mất năng lực bởi quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án.
Trường hợp người bị bệnh tâm thần, tâm thần phân liệt, hoặc rối loạn nhận thức nghiêm trọng đến mức không thể nhận thức và làm chủ hành vi của mình, thì theo Điều 22 BLDS 2015, người đó có thể bị Tòa án tuyên bố là người mất năng lực hành vi dân sự. Khi đó, mọi giao dịch dân sự của họ phải được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật, thông thường là người giám hộ theo quy định.
Việc xác định người mất năng lực hành vi dân sự không chỉ dựa trên chẩn đoán y tế mà còn cần có quyết định của Tòa án. Như vậy, kể cả khi một người có dấu hiệu tâm thần nhưng chưa có quyết định tuyên bố mất năng lực từ Tòa, thì họ vẫn được coi là người có đầy đủ năng lực hành vi về mặt pháp lý.
II. Tài sản có được đưa vào hợp đồng tặng cho khi người tặng cho mất năng lực hành vi?
1. Điều kiện có hiệu lực của hợp đồng dân sự
Theo Điều 117 Bộ luật Dân sự 2015, một giao dịch dân sự có hiệu lực khi đáp ứng đủ các điều kiện:
- Các bên tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch được xác lập;
- Giao dịch được thực hiện hoàn toàn tự nguyện;
- Mục đích và nội dung của giao dịch không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội;
- Hình thức giao dịch phù hợp với quy định của pháp luật.
Như vậy, nếu người tặng cho đất là người mất năng lực hành vi dân sự và tự mình ký kết hợp đồng thì điều kiện đầu tiên của hiệu lực giao dịch đã bị vi phạm.
2. Giao dịch do người mất năng lực hành vi dân sự xác lập
Căn cứ theo Điều 131 BLDS 2015, giao dịch dân sự được xác lập bởi người mất năng lực hành vi dân sự là giao dịch vô hiệu tuyệt đối. Giao dịch vô hiệu đồng nghĩa với việc giao dịch không làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập.
Ngoại lệ được ghi nhận tại điểm b khoản 2 Điều 131: “Trường hợp giao dịch được xác lập và thực hiện vì lợi ích của người mất năng lực hành vi dân sự thì có thể được Tòa án công nhận.” Tuy nhiên, việc tặng cho tài sản, cụ thể là quyền sử dụng đất, được xem là hành vi làm giảm tài sản của người bị tâm thần và không mang lại lợi ích trực tiếp cho họ. Vì vậy, không thể áp dụng ngoại lệ này để công nhận hiệu lực cho hợp đồng.
III. Phán quyết và thực tiễn xử lý của Tòa án
Trong thực tiễn xét xử, có nhiều bản án mà Tòa án đã tuyên vô hiệu hợp đồng tặng cho do một bên là người bị tâm thần, đã được xác định mất năng lực hành vi dân sự bằng quyết định của Tòa án. Dù hợp đồng có được công chứng, chứng thực thì việc chứng thực đó vẫn bị coi là không hợp pháp nếu người ký không có đủ năng lực hành vi tại thời điểm giao dịch.
Ví dụ: Trong vụ án dân sự số 17/2019/DS-ST do TAND huyện X xét xử, hợp đồng tặng cho quyền sử dụng đất do người bị tâm thần ký kết bị tuyên vô hiệu vì vào thời điểm giao dịch, người này đã được Tòa tuyên mất năng lực hành vi dân sự. Tòa án xác định đây là hành vi trái pháp luật và không làm phát sinh quyền lợi cho bên nhận.
Từ đó có thể thấy, yếu tố then chốt trong việc xác định hiệu lực của hợp đồng tặng cho là năng lực hành vi tại thời điểm ký kết. Ngay cả khi chưa có quyết định tuyên mất năng lực, nếu sau này chứng minh được người đó thực sự không nhận thức được hành vi của mình tại thời điểm ký kết, thì giao dịch vẫn có thể bị tuyên vô hiệu theo Điều 125 BLDS 2015 về giao dịch bị nhầm lẫn, lừa dối, đe doạ hoặc do người không có năng lực thực hiện.
IV. Khuyến nghị cho người nhận tặng cho
Trên thực tế, người nhận tài sản tặng cho cần thận trọng và có các bước xác minh trước khi ký kết bất kỳ hợp đồng nào:
- Xác minh tình trạng tâm thần hoặc năng lực nhận thức của người tặng cho thông qua hồ sơ y tế, giấy chứng nhận bệnh viện hoặc thông tin từ người thân.
- Yêu cầu giám định tư pháp nếu có nghi ngờ người tặng cho không có năng lực hành vi tại thời điểm giao kết hợp đồng.
- Thực hiện công chứng tại tổ chức hành nghề công chứng có uy tín và yêu cầu công chứng viên ghi rõ các yếu tố về năng lực hành vi của bên tặng cho.
- Tham vấn ý kiến luật sư trong trường hợp giá trị tài sản lớn hoặc bên tặng cho có dấu hiệu bệnh lý tâm thần rõ ràng.
Việc chủ động xác minh và thực hiện đầy đủ các bước trên sẽ giúp giảm thiểu rủi ro pháp lý và tránh tranh chấp có thể phát sinh trong tương lai.
V. Kết luận
Hợp đồng tặng cho đất được ký bởi người đã mất năng lực hành vi dân sự hoặc không nhận thức được hành vi tại thời điểm giao dịch là giao dịch dân sự vô hiệu theo quy định của Bộ luật Dân sự 2015. Việc xác định năng lực hành vi dân sự đóng vai trò then chốt trong hiệu lực pháp lý của giao dịch. Vì vậy, bên nhận tặng cho cần chủ động kiểm tra kỹ lưỡng năng lực pháp lý của bên tặng, tránh rơi vào tình trạng tranh chấp phức tạp, kéo dài và có nguy cơ bị mất tài sản sau khi đã hoàn tất giao dịch.
Trong mọi trường hợp, khi có nghi ngờ về năng lực hành vi dân sự, hãy tham khảo ý kiến chuyên môn từ luật sư hoặc cơ quan chức năng để đảm bảo an toàn pháp lý và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
